100 jaar architectuur in Rotterdam

1931: Van Nelle fabriek

J. Brinkman & Van der Vlugt

Er is nog maar een globaalstructuurplan beschikbaar voor een nieuwe fabriek voor Van Nelle in de Spaanse Polder als architect Michiel Brinkman in 1925 overlijdt. Zijn zoon Jan studeert dan nog Civiele Techniek in Delft. Door zich te associëren met de jonge architect Leen van der Vlugt redt de jonge Brinkman het bureau van zijn vader en de opdracht. Het vernieuwende uiteindelijke ontwerp is vooral de verdienste van Van der Vlugt en de directeur van de fabriek Cees van der Leeuw. Beiden kenden elkaar uit de theosofische beweging. Behalve het goed functioneren van het productieproces, was ook - en dat was nieuw - ook het welzijn van de arbeiders leidend voor het ontwerp. Later hielp Van der Leeuw deze architecten aan meer opdrachten zoals zijn eigen woonhuis aan de Kralingseplaslaan, de woonhuizen van zijn adjuncts Sonneveld (Jongkindstraat) en De Bruyn (Schiedam) alsmede een bijkantoor in Leiden.

De geschiedenis van Van Nelle in Rotterdam gaat terug tot 1781 toen Johannes van Nelle samen met zijn vrouw Hendrica aan de Leuvehandel een winkel in koffie, thee, tabak en snuis opende. Na het overlijden van Johannes sr in 1811 zette zijn weduwe de zaak alleen voort. Twee jaar later overleed ook zij en werd de zaak door Johannes jr. en zijn zwager Abraham Goedkoop voortgezet als 'De Erven de Wed. J. van Nelle’. De firma bleef in familiehanden en was intussen ook overgegaan op handel in tabak. De onderneming groeide en op eigen plantages in Java werd de tabak geplant. Later werd de aanplant van koffie en thee er aan toegevoegd. De winkel aan de Leuvehaven in Rotterdam Centrum was intussen veranderd in een alsmaar uitbreidende fabriek waar de koffie werd gebrand, de tabak werd gesneden en de thee geprepareerd. Als er rond 1915 geen enkele mogelijkheid meer is om de fabriek bekend onder de naam De Rijzende Hoop uit te breiden, rijzen de plannen voor de nieuwbouw. In 1837 was de familie Van der Leeuw in het bedrijf gekomen, die meer dan 100 jaar de dienst zou gaan uitmaken. Met de komst van Kees van der Leeuw ging het bedrijf na de eerste Wereldoorlog een nieuwe koers varen. Belangrijkste wapenfeit was de realisatie van de nieuwe fabriek aan de Delfhavense Schie. Vanaf 1916 koopt Van Nelle goedkope stukken weiland aan de Schie. Het is een goed gekozen plek, waar water, het spoor, het toekomstige wegennet en de aan te leggen arbeiderswijk Spangen bij elkaar komen.

Het fabriekscomplex bestaat uit drie strookvormige delen, die in hoogte aflopen. Het eerste deel van 8 etages is de tabaksfabriek. Deze wordt gevolgd door de 5 etages tellende koffiefabriek. Het complex wordt afgesloten door de 3 etages hoge theefabriek. De fabrieken zijn met elkaar verbonden door bouwdelen waarin de trappenhuizen en de sanitaire voorzieningen waren ondergebracht. De fabrieksdelen waren zo vrij indeelbaar. De vloeren werden gedragen door paddestoelkolommen - bedacht door constructeur Wiebenga- , zodat de gevels kolomvrij bleven en de licht toetreding via de glasstroken, in lijn met de visie van van Van der Leeuw, maximaal bleef. Zilverkleurige rolschermen hielden 's zomers de zon weer buiten. Achter de fabriek ligt een magazijn. De fabriek is door expeditiestraat gescheiden van de expeditie- en opslagruimten, die aan de Schie lagen. De karakteristieke luchtbruggen met transportbanden verbinden de fabrieken met deze expeditie. Volgens plan zouden de expeditie gebouwen evenhoog als de fabriek worden, maar door de economische crisis werd voor een laag gebouw gekozen. Hierdoor lopende de transportbruggen om praktische redenen naar beneden. Hierdoor zijn ze juist zo bijzonder geworden. Bij de entree van het fabrieksterrein staat een kantoorgebouw, dat de gebogen vorm van de weg volgt. Verder lagen op het terrein nog een kantine, sportvelden en sportgebouwen, o.a. voor Van Nelles eigen voetbalclub "The Rising Hope". Deze zijn gesloopt, evenals de landingsstrook voor Van der Leeuw's privé vliegtuig waarmee hij naar zijn buitenverblijf in Oostvoorne vloog om de middagpauze door te brengen.

Op het dak staat de zogenaamde bonbondoos, die als tea room dienst deed. Deze toevoeging en andere expressieve elementen in het kantoor, zoals de gebogen vorm, zijn typisch voor Van der Vlugt's humane invulling van het rationele functionalisme. Zijn medewerker Mart Stam, die veel rechter in de leer was, was het met deze toevoegingen niet eens. Desalniettemin was de grote goeroe van het functionalisme, de Fransman Le Corbusier, bij een bezoek in 1932 laaiend enthousiast over het gebouw. Achteraf kan men zeggen, dat juist dit soort zaken de charme geven aan dit hoogtepunt van het Nieuwe Bouwen in Nederland.

In 1989 kwam Van Nelle in handen van concurrent Sara Lee / Douwe Egberts, die de fabriek in 1995 afstootte. Het fabrieksgebouw werd rijksmonument. In 1998 werden plannen ontwikkeld voor een nieuwe functie van het gebouw. Het nieuwe concept werd de ‘Ontwerpfabriek' en het complex gaat plaats bieden aan 50 tot 75 kleine en middelgrote bedrijven op het gebied van design & communicatie, zoals architectuur, grafisch en industrieel ontwerp, grafi-media, film, foto, ICT, kunst & cultuur. Daarnaast is de ontwerpfabriek beschikbaar voor evenementen en bijeenkomsten. De verbouwing werd gecoördineerd door Wessel de Jonge, specialist op het gebied van jonge monumenten. Om het gebouw aan de eisen van de tijd aan te passen en absoluut geen afbreuk te doen aan het originele transparante karakter werd door hen een zogenaamde ‘doos in doos' constructie ontwikkeld. Dit was nodig omdat de originele glasgevel niet voldoende isolerend was.

Ook opgeleverd in 1931:

Andere projecten van Brinkman & Van der Vlugt:

In Rotterdam:

Elders: