We vervolgen onze weg langs de Westersingel, steken de Rochussenstraat over. We komen dan op het Eendrachtsplein.

<1>

Hier wijkt de rooilijn aan de stadszijde naar achteren, vanwege eigendomsgrenzen in de oude polder. Hierdoor ontstaat het Eendrachtsplein. Aan de stadszijde staat een huizenblok uit 1873, ontworpen door Van Ameyden en zoon. Bij de aanleg van de Westblaak na de oorlog werd de Westersingel hier gedempt. De beide delen van de singel worden ondergronds door middel van een lange duiker met elkaar verbonden. Van Ameyden was lid van de Vereniging tot bevordering van de Bouwkunst, die zich inzette voor het vak van de architect. Op het plein staat ook een klok, die hier in 1889 werd neergezet door de Maatschappij der Zuivere Tijdsaanduiding. Tot in de 19e eeuw hadden de meeste Hollandse steden hun eigen tijd. Door de opkomst van het spoor en de landelijke dienstregeling was dat niet praktisch meer en was de invoering van een nationale tijdseenheid geboden. Dat werd Amsterdamse tijd,  twintig minuten later dan Greenwich Mean Time (GMT). Tijdens de bezetting voerden de Duitsers, de Duitse tijd in, gelijk aan de Centraal Europese Tijd, een uur later dan GMT. Na de bevrijding in 1945 werd de tijd niet meer teruggezet naar Amsterdamse tijd.

Op het plein staat het beeld Santa Claus van de Amerikaanse kunstenaar Paul McCarthy uit 2001. Bij de aanschaf was de bedoeling dat het beeld bij de Doelen zou komen te staan. Daar kwam veel protest tegen, omdat de "kerstboom" die de kerstman in de hand houdt bij veel mensen een sexuele betekenis opriep en het beeld de bijnaam "Kabouter Buttplug" kreeg. Het beeld werd daarom op de binnenplaats van museum Boijmans Van Beuningen geplaatst. In 2008 kwam na een intensieve lobby van de winkeliers van de Oude Binnenweg het beeld naar deze plek. Van protest of ophef was toen geen sprake meer.

De panden op de hoek van de Oude Binnenweg en de Mauritsstraat zijn in 1875 gebouwd door timmerman Vrolijk, een soort aannemer. Hij kocht - heel slim - kort na de start van het waterproject een aantal kavels op deze plek en bouwde er deze huizen. Op Mauritsweg 56 ging hij zelf wonen. De huizen overleefden de bommen van 1940, maar werden bijna gesloopt. Dat ging niet door, maar daarna werden de panden sterk verwaarloosd. Na een grondige renovatie in 1990 kregen ze hun roze kleur.

Metro Eendrachtsplein (lijn A, B en C)

Tramhalte lijnen 4, 7 en 20

We lopen in noordelijke richting naar het vervolg van de Westersingel (links van het water).

  <1>

Meteen valt " 't Oude Tramhuisje" uit 1914 op naast de halte van lijn 4 in, wat officieel het Hermesplantsoen heet. Het gebouwtje stond eerst op het oude Beursplein, dat nu bij de Blaak is getrokken en deed dienst als wachtruimte voor trampassagiers. Het werd hier in 1969 geopend als bar. 

  Ter gelegenheid van Rotterdam Culturele Hoofdstad van Europa 2001 heeft dit deel van  de Westersingel een ingrijpende face-lift gekregen, inclusief de functie als beeldenpark. Twee bruggen zijn aangelegd en de kades zijn smaakvol vormgegeven en 's avonds mooi verlicht. Het oorspronkelijke groene ontwerp van de Zochers - dat inmiddels sterk verwaarloosd was - werd hier verlaten voor een rode culturele boulevard op een kade langs de singel. De Westersingel is vanaf het Centraal Station een belangrijke cultuurroute ("Culturele As") die het muziek- en congrescentrum "De Doelen", de Rotterdamse Schouwburg, Museum Boymans-Van Beuningen, het Nederlands Architectuurinstituut en de cultureel interessante Witte de Withstraat  met elkaar verbindt. Op het beelden terras staan beelden van Rodin (L'homme qui marche),  Shapiro, Laurens (La Grande Musicienne), Visser (Moeder en Kind), Mastroianni (Afscheid)  en Wotruba (Liggende figuur). Het beeld van Visser is speciaal voor het beeldenterras gemaakt, dat van Shapiro is er voor aangeschaft. De overige beelden zijn vanaf andere locaties hierheen verhuisd. 

De Westersingel - aan de polderkant van de wetering - werd tussen 1870 en 1900 geleidelijk volgebouwd met herenhuizen. Aan de overzijde op de Mauritsweg ging het sneller. In 1874 werden hier al tientallen panden gebouwd.  Hoewel het Waterproject bedoeld was om de hygiëne te bevorderen en wat aan de stankoverlast in de binnenstad te doen, duurde het nog 20 jaar voordat het stankprobleem echt verholpen was. Omdat er geen apart riool was, werden alle faecaliën via de singel afgevoerd. Dit werd pas na 1883 opgelost door de aanleg van een verzamelriool. 

<2>

Westersingel 35, waar nu galerie Van Waning is gevestigd dateert uit 1895 en is ontworpen door architect Van Gils. De gotische bogen en versieringen ontleende hij aan middeleeuwse en 16e eeuwse bouwkunst. Op de gevel bracht hij oud-hollandse tegelwijsheden aan als "Oost West Thuis Best" en "Eerst bezonnen dan begonnen". Dit is het eerste woonhuis dat hij ontwierp.

<2>

Op het hoekpand met de Oldebarneveldstraat (rechts) valt de lijst op met het portret van Multatuli en het citaat: "Vanaf de Maan gezien, zijn wij allen even groot". Het portret sierde vanaf 1974 de poezie-boekhandel Woutertje Pieterse in de Mauritsstraat (genoemd naar een romanfiguur van Multatuli). De boekhandel verdween in het kader van de stadsvernieuwing, maar de gevelversiering kreeg in 1979 nieuwe plaats in een voormalige reclamelijst. Deze lijsten komen vaker voor in laat 19e eeuwse zijgevels in Rotterdam. Ze waren toen een innovatie in de buitenreclame. Het huidige portret is een replica uit 1998, ter vervanging van het versleten origineel. 

<3>

Op Mauritsweg 34, de straat aan de rechterzijde van het water staat de replica uit 1985 van het vooroorlogse café De Unie, een ontwerp van J.J.P. Oud uit 1924. De vlakverdeling en het gebruik van primaire kleuren maken De Unie tot een uitgesproken De Stijl-compositie (net als Oud’s directiekeet bij het Witte Dorp; zie wandeling A-deel 5). De Stijl was een kunstrichting die zich uitte in alle kunstvormen zoals schilderkunst (Mondriaan, Van Doesburg), literatuur (Bordewijk), architectuur (Oud) en vormgeving (Rietveld). Het kenmerkt zich door universele, abstracte vormen en het gebruik van primaire kleuren rood, geel en blauw.

We lopen door op de Westersingel

De oude plataan aan de overzijde zou bij de herinrichting van de Westersingel in 1965 worden gerooid. De toenmalige chef van de plantsoenendienst wist dat te voorkomen. Er zijn nu speciale voorzieningen getroffen om de boom te behouden. Tijdens het Poetry International festival is de boom op inintiatief van de Zuidafrikaanse dichter Breyten Breytenbach symbolisch het "graf van de onbekende dichter" genoemd. Daarna werd de boom bekend als de Breyten Breytenbachboom. 

Aan de linkerhand op zien we het Goethe instituut (Westersingel 9), een instituut voor de verspreiding van kennis over de Duitse taal en cultuur. Het gebouw is voorzien van een lichtkunst werk "Kleurenring Goethe" van La Piazza uit 2001. Rechts op de Mauritsweg zien we de nieuwe Pauluskerk. De Pauluskerk, een Protestantse kerk, is met het werk voor verslaafden en daklozen landelijk beroemd, maar ook berucht geworden. In 2013 is een nieuw gebouw gerealiseerd, dat deel uitmaakt van het appartementen complex Calypso op de locatie waar eerder een bioscoop met die naam stond. De verslaafdenopvang van de Pauluskerk is verhuisd naar een andere locatie in de stad. Het complex van de Engelse architect Alsop heeft een golvende gevel in een drietal kleuraccenten en bestaat uit appartementen, kantoorruimte, winkels en horeca.

<4>

Op de kop van de Westersingel staat het beeld "Ongebroken Verzet" van Hubert van Lith. Het duurde 20 jaar voor het beeld tot stand kwam. IniIn opdracht van De Wilgen Vastgoed heeft de Britse architect William Alsop een groot complex ontworpen met woningen, kantoren, een nieuw hotel en een kerkgebouw. Dit gebouwencomplex vervangt het Holiday Inn Hotel, de Pauluskerk en de vroegere bioscoop Calypso. De verslaafdenopvang zal op een andere plek in de stad terugkomen. De bouw zal binnen enkele jaren starten.tiatief tot het monument werd genomen door de Vereniging Oud Verzet Zuid-Holland, afdeling Rotterdam. Er waren echter in die tijd concurrerende plannen voor oorlogsmonumenten (Herrijzend Nederland, Mariniers). Bovendien was er weerstand van andere groepen. In 1959 werd een stichting geïnstalleerd, die een opdracht verleende aan Hubert van Lith uit Edam. Het duurt dan nog  4 jaar voor de opdracht naar wens is vormgegeven. De Mannenfiguur, onthuld door Prins Bernhard riep geen juichende reacties op van het verdeelde verzet. Het moest verwijzen naar de aard en beweegredenen van het verzet in de oorlogsjaren, maar ook naar het lot van alle gevallenen. Deze ingewikkelde opdracht leidde tot een mannenfiguur die met opgeheven hoofd voor zich uit kijkt. Van Lith laat iemand zien die duidelijk ‘ongebroken’ is.

Aan kijkende in de richting van het Centraal Station aan onze rechterzijde zien we het gebouw Calypso. De naam is ontleend aan een bioscoop, die jarenlang op deze plek heeft gestaan. Het kleurrijke gebouw is ontworpen door de Britse architect William Alsop en voltooid in 2013. De gevel met de kleurijke uitstekende vensters en balkons lijkt te golven. In het gebouw zijn 407 apartementen, kantoren en winkels. In het deel aan de rechterzijde met de bronzen gevel herbergt de protestantse Pauluskerk.

We komen nu op het Kruisplein. Het is nu nog een bouwput wegens de aanleg van een ondergrondse parkeergarage. In de nabije toekomst zal het een metamorphose zal ondergaan. In het kader van de bouw van een nieuw Centraal Station moet het Kruisplein een kwalitatief hoogstaande schakel worden tussen het station en de culturele as die de Westersingel vormt. Toch is hier nu al het één en ander te bewonderen. 

Aan de rechterzijde is in 2000 is de nieuwbouw links van het Concert en Congresgebouw  De Doelen gereedgekomen. Hoogstad ontwierp een uitbreiding naast en over het oude gebouw heen. Daardoor wordt een deel van de robuuste gevel van de Doelen aan het zicht onttrokken. De nieuwbouw biedt de Doelen de hoognodige uitbreiding van de capaciteit voor  congressen. Daar weer naast is het in gele baksteen uitgevoerde gebouw van het Rotterdamse Conservatorium, de Rotterdamse Dansacademie en de Havo voor Muziek en Dans verrezen. Het geheel vormt architectonisch een nogal onsamenhangend mengsel van op zich mooi vormgegeven onderdelen. Hoogstad vindt interieurs dan ook veel belangrijker dan de buitenkant: "architectuur is niet voor de prentbriefkaarten".

Aan de overzijde van het plein staan twee flatgebouwen. Beiden zijn het resultaat van een prijsvraag in het kader van de stadsvernieuwing in de wijk het Oude Westen. Het gekromde kleinere gebouw is bedoeld voor jongerenhuisvesting. De flats zijn in 1985 gebouwd en ontworpen door bureau Mecanoo. Van dit bureau zijn nog ettelijke ontwerpen gerealiseerd in Rotterdam. De stijl van Mecanoo wordt wel tot het neo-Modernisme gerekend. Deze stijl grijpt terug op het Modernisme van de naoorlogse periode, maar past de principes minder streng toe.

Tramhalte lijnen 4, 7, 8, 20, 21, 23, 24 en 25

We steken het plein over en lopen tussen de twee flats door naar de Diergaardesingel.

De Diergaardesingel vormde met de Westersingel, de Henegouwerlaan en de ’s Gravendijkwal een nette rand om de nogal chaotische arbeiderswoningen van het oude westen die erachter lagen. De nrs. 87-97 zijn ontworpen door Hoppenbrouwer, Beers en Mirande en stammen uit 1885. Het stuk van nr 88-92 is symmetrisch.

Het Oude Westen is ontstaan doordat particulieren "wild" zijn gaan bouwen ten westen van de Westersingel op het grondgebied van de gemeente Delfshaven. Er heerste woning- en ruimte nood in Rotterdam zelf. Speculanten bouwden goedkope woningen, zonder riolering, waterleiding en zelfs zonder bestrating. De bebouwing volgde in grote lijnen de (gedempte) sloten van de Coolpolder. Het gebied werd geteisterd door slechte hygiëne en had een slechte reputatie. Na de annexatie door Rotterdam was het te laat om de volkshuisvesting gestructureerd aan te pakken. Rotterdam beperkte zich tot het aanleggen van bestrating, waterleiding riolering en elektriciteit. Ook werden de twee doorgaande straten (West-Kruiskade en Nieuwe Binnenweg) verbreed en bebouwd.

We lopen rechtsaf de Diergaardesingel in

<5>

De Diergaardesingel ontleent zijn naam aan de Diergaarde die hier tussen de singel en het spoor heeft gelegen tussen 1857 en 1940. Bij de spoorlijn lagen rond 1860 spoortuintjes van spoorwegmedewerkers. Twee hiervan hielden uitheemse dieren. Hun initiatief werd opgepikt door vooraanstaande Rotterdammers die geld inzamelden om een kleine dierentuin in te richten. De tuin werd door vader en zoon Zocher ontworpen en was toegankelijk voor "het fansoenlijke deel van de bevolking". Slechts een paar dagen per jaar was de Diergaarde open voor weeskinderen, handwerkers en arme scholieren. De gemeente kende grote waarde aan de dierentuin toe en daarom werd het waterproject aangepast. De Diergaarde singel werd om de Diergaarde heengeleid, die grofweg stond op de plek waar nu het Groothandelsgebouw, het Weena en het voormalige Bouwcentrum liggen. In 1939 werd begonnen met de bouw van een nieuwe Diergaarde in Blijdorp. De oude diergaarde werd tijdens het bombardement van mei 1940 beschadigd, waarbij enkele gevangen dieren zijn ontsnapt. De verhalen over deze episode hebben in Rotterdam legendarische proporties aangenomen ("krokodillen in de singel, apen in de dakgoot, leeuwen op straat"). De werkelijkheid zal wel wat minder spectaculair geweest zijn.

Op Diergaardesingel 88-92 en 87 zien we een paar fraai gedecoreerde panden van Van Beers (1893) en Van Meer en Hoppenbrouwer (1888).

Op de kruising met de Batavierenstraat zien we rechts het voormalige Bouwcentrum. Het centrum werd op wederopbouwdag 18 mei 1949 geopend. Het centrum had tot doel om kennis en informatie over de wederopbouw te verspreiden. We zien hier het oorspronkelijke ronde gebouw uit 1949. In 1956 volgde een uitbreiding aan het Weena. In 1970 volgde een uitbreiding aan het Kruisplein. Het oude zestienhoekige gebouw van J.W.C. Boks is een voorbeeld van de "shake hands" architectuur, een compromis tussen de traditionele Delftse School en het Nieuwe Bouwen. Naast beton is er veel met baksteen gewerkt. Het is nu het hoofdkantoor van woningcorporatie Vestia. 

Aan de linkerhand zien we een voorbeeld van een stuk stadsvernieuwing. De stadsvernieuwing is in Rotterdam, om niet te zeggen in Nederland, in het Oude Westen begonnen. Zoals hierboven gememoreerd was deze wijk ongecontroleerd, in hoog tempo en met lage kwaliteitsnormen tot standgekomen. De langzame verpaupering van de wijk wordt begin jaren zeventig na heftige bewonersprotesten een halt toegeroepen. De verwaarlozing van de wijk had twee oorzaken. Enerzijds wilde men na de oorlog deze wijk, die de oorlog had overleefd ook slopen en vernieuwing in de geest van het modernistische Basisplan voor de wederopbouw van 1946. Daartoe ontbrak echter het geld en had men de woningen in verband met de woningnood hard nodig. Later in de jaren 50 en 60 van de 20e eeuw lag de nadruk op de uitbreiding van de haven en de industrialisering en had het Oude Westen (en de andere oude wijken) geen prioriteit. De bewoners organiseren zich in actiegroepen en dwingen herstructurering af. Geen kaalslag, maar renovaties, opknapbeurten en kleinschalige nieuwbouw met lage huren. Architectonisch is het allemaal niet hoogstaand, maar de hervormingen leiden wel tot een drastische verbetering van het woonklimaat. Dit kan echter niet verhinderen dat een groot deel van de oorspronkelijke autochtone bevolking op de golven van de toegenomen welvaart vertrekt naar de randgemeenten van Rotterdam. Hun plaats wordt ingenomen door "Nieuwe Rotterdammers" afkomstig uit Suriname, Kaapverdische eilanden, Marokko en Turkije.

We lopen rechtsaf richting Weena.

<6>

In de gevel van het kantoorgebouw First is Wall relief No. 1  van baksteen (1954) van de bekende Engelse beeldhouwer Henry Moore (1898-1986) te zien. De sculptuur was opgenomen in een kantoorgebouw dat inmiddels is gesloopt. Gelukkig is het teruggekeerd in de nieuwbouw. Henry Moore was niet de meest voor de handliggende kunstenaar voor een muurreliëf, maar architekt Boks zag dit anders. Hij vond Moore geknipt voor de rol. Moore had geen ervaring met baksteen en ontwierp een model in gips. Dit werd door Boks vertaald in tekeningen voor baksteen. Moore volgde het wordingsproces op afstand. Hij kreeg wekelijks foto's opgestuurd van de voortgang van de metselaars en gaf correcties door. Moore was zo tevreden over het metselwerk, dat hij een idee voor een "finishing touch" achterwege liet. Bovendien schonk hij zijn ontwerp aan het Bouwcentrum. De compositie bestaat uit horizontale en verticale lijnen en richels, met onder en boven een strook met decoratieve figuren. In het midden bevinden zich vijf organische vormen. Moore zag bij Assyrische bakstenen beelden in het British Museum de mogelijkheden van het materiaal. Moore ontwierp het werk met de bedoeling een rustpunt voor het oog te zijn. Er was sprake van harmonie tussen het werk en het gebouw waartegen het werk zich bevindt. 

Aan de overkant  van het Weena ligt het Groothandelsgebouw. Aan het gebouw is van 1948 tot 1952 gebouwd. Het moest het, door het bombardement van 1940 ontstane, tekort aan bedrijfsruimte lenigen. Aan het buitenland had men het idee ontleend om een bedrijfsverzamelgebouw te bouwen hetgeen de huurkosten (vanwege de gemeenschappelijke voorzieningen) zou kunnen drukken. De architect Maaskant was de belangrijkste architect van het gebouw dat een gelijkvormige bouwmassa kreeg. Het gebouw is gebouwd rond drie binnenhoven. De bedrijven kunnen worden bevoorraad via interne verkeerswegen op verschillende niveaus. Op het dak zien we de voormalige bioscoop Kriterion. Het projectiescherm hing voor het venster. Tijdens de pauze werd dat scherm opgehaald, zodat het publiek dan van het uitzicht over de stad kon genieten.

Op de hoek van het Weena, het Kruisplein en Stationsplein steken we het Weena over en lopen voor het Groothandelsgebouw in de richting van het Centraal Station.

Voor het vervolg van de Singelwandeling lopen we door het Centraal Station of door de voetgangers/fietstunnel naar de Provenierswijk

NS Station Rotterdam Centraal

Metro Centraal Station

Tramhalte lijnen 4, 7, 8 en 20, 21, 23, 24, 25